Chùa và động Thiên Tôn nằm ở thị trấn Thiên Tôn, huyện Hoa Lư (nay là phường Ninh Mỹ, TP Hoa Lư, Ninh Bình). Quần thể này thuộc khu vực núi Dũng Dương, nằm trong khu di tích lịch sử văn hóa cố đô Hoa Lư.

Động là nơi thờ thần Thiên Tôn, vị thần trong truyền thuyết ở Hoa Lư thế kỷ thứ X. Tương truyền, trước khi dẹp loạn 12 sứ quân, Đinh Bộ Lĩnh đã mang lễ vật vào trong động cầu xin được thần giúp đỡ. 

Sau khi lên ngôi vua, Đinh Bộ Lĩnh đã cho sửa đền, tô tượng, sắc phong cho thần Thiên Tôn là “An Quốc Tôn Thần”, xây dựng nhà Tiền tế và Kính thiên đài làm nơi tiếp đón các sứ thần nước ngoài trước khi cho vào diện kiến nhà vua.

Theo thần tích, Thiên Tôn nguyên là một vị hoàng tử, sinh vào ngày 3/3 năm Khai hoàng thứ 25 (năm 625) với tên gọi là Huyền Nguyên.

Lớn lên, hoàng tử dũng mãnh hơn người, đi khắp thiên hạ, vào núi Dũng Dương tu luyện 42 năm. Sau khi đắc đạo và hóa thành thần với vai trò tổng chỉ huy thiên binh, thiên tướng, thần Thiên Tôn được cử xuống trần để dẹp loạn, trừ yêu. 

Năm 938, Cao Đô Đường Thái sư (Cao Biền-PV) cho xây đền ở cửa động Thiên Tôn, tạc tượng thần, tay chống bảo kiếm, chân đạp lên rùa, rắn và ban sắc phong là “Trấn Vũ An Quốc Đại Vương”.

Động Thiên Tôn là một trong 4 nơi thờ tự được gọi là “Hoa Lư tứ trấn”, thờ các vị thần trấn giữ 4 cửa ngõ Đông, Tây, Nam, Bắc của cố đô Hoa Lư. Thần Thiên Tôn là vị thần trấn giữ cửa ngõ phía Đông.

Thiên Tôn được các bậc tiền nhân đánh giá là vùng đất “tú thủy kỳ sơn” (non nước đẹp, lạ), địa thế núi sông hài hòa, công thủ vững vàng nên 2 vua Đinh Tiên Hoàng và Lê Đại Hành đã lấy động này làm vọng gác tiền tiêu cho Hoa Lư.

Khi dời đô ra Đại La, vua Lý Thái Tổ vẫn cho xây dựng ở nơi đây nhiều công trình kiến trúc với quy mô lớn. Đến thời Trần và các triều đại phong kiến sau này, nơi đây đều được quan tâm xây dựng, tôn tạo.

Trong động Thiên Tôn hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật thờ tự có giá trị văn hóa, lịch sử, như 18 tượng La Hán, hệ thống nhang án, bệ thờ bằng đá với các hoa văn “lưỡng long chầu nguyệt”, hình chim phượng, hoa lá được chạm khắc công phu, tinh xảo. 

Đặc biệt, theo Trung tâm Thông tin xúc tiến du lịch Ninh Bình, khu vực thờ tự còn lưu giữ quả chuông có 4 núm, phát ra 4 kiểu âm thanh khác nhau. Chuông được đúc năm Cảnh Hưng (1740-1786).

Ngôi đền cổ ở Ninh Bình thờ vị quốc sư nổi tiếng, lưu giữ nhiều báu vậtĐền Thánh Nguyễn ở Ninh Bình có lịch sử lâu đời, hiện lưu giữ nhiều báu vật cổ giá trị với niên đại hàng trăm năm.